Vào ngày 17 tháng 11 năm 2002, Tổ Chức Y Tế Thế Giới họp tại Toronto đã công bố bản  “Toronto Declaration on the Global Prevention of Elder Abuse” để đối phó với tệ nạn lạm dụng người già tại các quốc gia hội viên. Coi vậy thì ta thấy rằng vấn đề đối xử không tốt với người cao tuổi là chuyện có thực và cần được chấn chỉnh, giải quyết.

Bạc đãi người cao tuổi là một vấn đề thường thấy trong mọi xã hội, nhưng nhiều khi người ta hay tránh né, không muốn nói tới hoặc tìm hiểu thêm. Nhiều người lại không tin, cho rằng xã hội văn minh pháp quyền như hiện nay thì làm gì mà chuyện đối xử tồi tệ đó lại có thể xảy ra, nhất là với những người tuổi cao, sức khoẻ như ngọn đèn dầu sắp cạn, gần đất xa trời.

Nhưng trên thực tế thì cái sự việc đau lòng đó vẫn hiện diện đó đây. Vì tham lam tàn ác vẫn là một trong những bản tính xấu của loài người, cho nên người già không những chỉ bị lạm dụng mà còn bị bỏ rơi, không được chăm sóc và nhiều khi còn bị khai thác. Riêng tại nước Mỹ “We Are the Poeple” này, hàng năm có cả từ nửa triệu tới một triệu người già bị bạc đãi. Và cứ một trường hợp được thông báo cho chính quyền thì có 5 trường hợp không được biết đến. Trong tương lai, con số này sẽ cao hơn vì tổng số những người cao tuổi nơi đây cũng như trên khắp thế giới mỗi ngày mỗi gia tăng. Có điều may là các giới chức liên hệ đã đặc biệt lưu tâm tới vấn đề và đưa ra những biện pháp đối phó, ngăn chặn.

Định nghĩa

Theo định nghĩa, bạc đãi người già là một sự cố tình đối xử tàn tệ và gây thương tích về cả mặt tinh thần lẫn thể chất cho nhóm người này. Sự lạm dụng có thể xảy ra một lần hoặc tái diễn. Đôi khi, hành động không tốt xảy ra vì vô tình, vì không hiểu biết thấu đáo cách chăm sóc người cao tuổi vốn đã có sức khoẻ kém và phải kéo dài cuộc sống phụ thuộc vào người khác.

Nạn nhân của sự lạm dụng thường là lứa tuổi từ 60 đến 80, nữ nhiều hơn nam, da trắng nhiều hơn dân da mầu. Người già gốc Á Châu được coi là ít bị ngược đãi, có lẽ nhờ con cháu còn giữ được truyền thống nhớ ơn và phụng dưỡng các đấng sinh thành.

Đa số nạn nhân đều suy yếu về sức khoẻ tổng quát với một vài rối loạn về tâm thần, khó khăn tài chánh, nhiều khi phải nhờ vả thân nhân. Họ thường sống xa với xã hội, đôi khi sợ bị bỏ rơi nên cắn răng chịu đựng, không dám lên tiếng than phiền. Họ thường mãn phần sớm hơn người không bị bạc đãi.

Người lạm dụng phần lớn lại chính là thân nhân, và sự bạc đãi thường hay xảy ra ở ngay trong môi trường gia đình. Theo kết quả một nghiên cứu được công bố năm 1998 ở Hoa Kỳ, tỷ lệ con cái lạm dụng cha mẹ lên đến 43%; vợ chồng già đối xử không tốt với nhau là 30%. Một điểm đặc biệt, theo nghiên cứu này thì sự bạc đãi ở ngoài gia đình như tại nhà người già, viện dưỡng lão, chương trình sinh hoạt ban ngày, trong các trung tâm sinh hoạt cộng đồng lại rất thấp và số nam giới đối xử xấu với người nữ nhiều hơn.

Những yếu tố đưa đến bạc đãi

Với người cao tuổi nhận sự chăm sóc của thân nhân, con cái thì ta thấy có nhiều lý do đưa đến sự bạc đãi: người chăm sóc quá kiệt sức, bị căng thẳng vì hàng ngày phải liên tục lo lắng cho người già mà không được nghỉ ngơi, không có sự tiếp tay của người khác; có khó khăn về kinh tế; sợ mất việc vì phải bỏ nhiều thì giờ nghỉ ở nhà để chăm sóc người thân nên chuyển sự bực bội sang họ; chung sống trong một căn nhà nhỏ hẹp không đủ chỗ cho mọi người; thấy mình như bị bắt buộc phải lãnh trách nhiệm lo cho người thân mặc dù hoàn cảnh không cho phép. Đôi khi chính người chăm sóc lại có khó khăn với rượu chè, hút sách, có rối loạn tâm thần hoặc cũng đã từng là nạn nhân của bạo hành khi còn nhỏ.

Trong nhà dành cho người cao tuổi thì sự đối xử không tốt xảy ra khi nhân viên làm việc quá sức, làm việc nhiều giờ liên tục lại không được trả lương đúng mức; bực mình vì sự ngang bướng, khó tính, đòi hỏi quá đáng của người già. Đôi khi nhân viên làm việc kém chu đáo vì không được huấn luyện cách chăm sóc những người đã già mà lại có sức khoẻ yếu.

Tại một số quốc gia, bạc đãi xảy ra vì phong tục tập quán không tôn trọng người già. Họ bị coi như không cần thiết, là gánh nặng cho gia đình, xã hội và bị bỏ rơi.

Có nhiều hình thức bạc đãi khác nhau

1-Về thể chất
Đụng chạm, tiếp cận tới cơ thể nạn nhân một cách không thích hợp như là đánh, đấm, đạp, cắn, tát, xô đẩy người cao tuổi. Với sự lạm dụng này, nạn nhân có thể mang nhiều thương tích trên mình như các vết bầm, vết cắt, sưng trên da; vết da cháy phỏng do đầu thuốc lá, hoá chất; thương tích không biết lý do như gẫy xương, bầm trên mắt, vết cào cấu trên da.

 Nhiều nạn nhân bị bỏ rơi trong đói khát trở nên gầy ốm vì thiếu ăn, khô nước. Trong trường hợp này, người lạm dụng thường hay kiếm cách che đậy, không đưa nạn nhân đi nhà thương, không cho thân nhân thăm người già riêng rẽ; ấp úng không giải thích được những dấu vết của  thương tích trên người nạn nhân. Nạn nhân thì e ngại, không dám nói ra và còn tìm cách tránh né bạn bè, thân nhân.

2- Lạm dụng tình dục
Người già bị lợi dụng để làm tình dưới nhiều hình thức mà không có sự đồng ý như hãm hiếp, sờ soạng... Nạn nhân mang các thương tích nơi cơ quan sinh dục, ngực; quần áo bị xé rách với nhiều vết máu; đi lại, đứng ngồi khó khăn. Họ thường trở nên sợ hãi khi phải đối diện với người khác phái.

3- Hành hạ tâm thần
Dùng những lời nói cay nghiệt để lăng mạ, sỉ nhục, làm mất uy tín, mất tự tin, đe doạ, gây sợ hãi, cô lập nạn nhân. Trước những hoàn cảnh này, nạn nhân thấy bất lực, lo sợ, buồn rầu, tự thu mình. Đôi khi họ trở nên mất định hướng, rối loạn, không diễn tả được tâm trạng lo âu của mình.

4- Khai thác tài chánh
Khi được người thân tín nhiệm giao cho việc quản trị chi thu thì lại lạm dụng, ăn bớt ăn xén, biển thủ, mạo chữ ký, lấy trộm, dối trá mua một nói mười để thủ lợi. Vì lòng tham, đôi khi không lo thực phẩm đầy đủ, giảm cung ứng các nhu cầu thường nhật nhưng vẫn kê khai chi tiêu lớn. Có trường hợp người lạm dụng còn làm những chuyện phi pháp như đổi di chúc, lạm dụng giấy uỷ quyền để thủ phần lợi cho mình.

5- Bỏ rơi
Người già yếu bị bỏ mặc bởi người đã được phó thác việc trông nom chăm sóc sức khoẻ đời sống.

6- Sao lãng, lơ là
Từ chối hoặc không hoàn thành trách nhiệm cung cấp thực phẩm, nhà ở, chăm sóc y tế cho người già yếu.

7- Không tự chăm lo
Nhiều người già cũng buông thả trong các nhu cầu đời sống hàng ngày, không ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng, không uống thuốc theo lời dặn của bác sĩ, không giữ vệ sinh cá nhân.

Tại các nhà điều dưỡng người già, ngoài các hình thức bạc đãi kể trên, người cao tuổi được cho dùng thuốc an thần hoặc bị cột buộc bằng dây để trấn áp, khỏi quấy rầy nhân viên. Khi vào thăm một số cơ sở điều dưỡng người cao tuổi, ta thấy các vị này ngủ nằm ngủ ngồi li bì dưới tác dụng của thuốc ngủ.

Vài dấu hiệu cho hay có sự lạm dụng

Theo lệ thường, người cao tuổi bị bạc đãi ít khi than phiền, tố cáo vì nhiều lý do.

Một số cảm thấy ngượng ngùng, bối rối khi đề cập tới việc bị hành hạ; một số ngại bị trả thù; một số không đủ khả năng để khai hoặc không ý thức được là mình đang bị đối xử tồi tệ.

Một vài dấu hiệu có thể khiến ta nghi là có lạm dụng như trên mình nạn nhân có những thương tích không giải thích được; bệnh tình đột nhiên trầm trọng hơn, gầy yếu không lý do; vệ sinh cơ thể tồi tệ; sống cô lập, sợ sệt; mất định hướng, rối loạn tâm trí, hoang tưởng, buồn rầu trầm cảm.

Chính quyền với vấn đề lạm dụng

Sự đối xử tồi tệ với người cao tuổi đã được chính quyền các quốc gia lưu tâm và nạn nhân đã được luật pháp bảo vệ. Mới đây, tại tiểu bang California, cơ quan tư pháp đã mở cuộc kiểm tra các nhà điều dưỡng dành cho người già. Kết quả cho thấy 1/3 các cơ sở này đều có những vi phạm trầm trọng trong việc chăm sóc người cao tuổi.

Riêng tại Hoa Kỳ, mỗi tiểu bang đều có biện pháp trừng trị kẻ lạm dụng ngưòi già. Nhân viên y tế nghi ngờ có dấu hiệu lạm dụng đều phải thông báo với nhà chức trách. Chính phủ cũng dành ngân khoản trợ cấp cho các tổ chức bảo vệ người già bị lợi dụng.

Có nhiều đường dây điện thoại khẩn cấp để giúp khám phá cũng như báo cáo khi có lạm dụng. Một số điện thoại miễn phí cho liên bang là số 800-677-1116. Vài tiểu bang còn có luật trừng phạt tù và tiền khi biết mà không báo cáo những trường hợp đối xử tồi tệ với người cao tuổi.

Tại Việt Nam ta xưa và nay cũng có những điều khoản luật lệ để bảo vệ người già, tránh sự lạm dụng, nhất là do người thân thuộc gây ra.

Để tránh đối xử không tốt với người già

Điều quan hệ trước hết là làm sao để mọi người ý thức được rằng không một ai, dù ở tuổi nào, có thể trở thành nạn nhân của bạo hành, lạm dụng, hạ nhân phẩm và bỏ rơi.

Rồi hướng dẫn giáo dục công chúng về nguy cơ của bạo hành, phát triển các cơ quan hỗ trợ cho việc chăm sóc người già, giảm căng thẳng cho người chăm sóc; phát hiện các trường hợp lạm dụng để chấn chỉnh quản lý nhà dưỡng lão. Vai trò của những người cung cấp dịch vụ y tế rất là quan trọng vì họ thường xuyên gặp các trường hợp đối xử tàn tệ này.

Tại các quốc gia, hầu hết người cao tuổi đều sống một mình hoặc với thân nhân, và chỉ có khoảng 10% sống trong các nhà dành cho người già. Cho nên sự đối xử xấu nếu có, thường xảy ra ở nhà. Để tránh tình trạng này, ta cần lưu ý giải quyết những hoàn cảnh tạo ra sự việc.

 Nhờ thân nhân tiếp tay trong việc chăm nuôi để tránh cảnh một mình phải gánh chịu mọi công việc từ trông nom đến cung cấp mọi nhu cầu vật chất. Sớm phát giác những dấu hiệu khó khăn về phần mình như căng thẳng, mệt mỏi trong việc chăm nuôi. Cầu cứu giúp đỡ ngay khi thấy cần.

Khi đi thăm thân nhân trong nhà người già, nên tìm hiểu xem nhân viên có được huấn luyện chu đáo cách thức săn sóc. Hỏi thân nhân coi nhân viên đối xử ra sao; phát hiện những triệu chứng, dấu hiệu bất thường trên cơ thể người già.

Về phần người cao tuổi cũng cần để ý tới mấy điều sau đây:

Khi sống một mình, cửa ngõ cần luôn luôn cài đóng, nhất là ban đêm; không mở cửa cho người lạ; khi nghi ngờ có người nhòm ngó mình thì báo cho thân nhân hay ngay; tìm hiểu xem trong khu phố có chương trình hàng xóm canh chừng cho nhau để khi cần thì liên lạc nhờ giúp đỡ.

Khi sống với thân nhân mà nghi ngờ bị lợi dụng thì nói cho thầy thuốc, bạn bè hoặc người thân khác hay ngay và yêu cầu họ tới thăm mình thường xuyên hơn. Các bác sĩ đều có bổn phận phải báo cáo với chính quyền về các trường hợp lạm dụng bạo hành xẩy ra ở bất cứ tuổi nào.

Trách nhiệm đối với bản thân, người cao tuổi cũng nên để ý tớiviệc tự chăm sóc để có sức khoẻ tốt, sống liên hệ với cộng đồng để có giúp đỡ khi thấy cần, sửa soạn tiện nghi tối thiểu cho tuổi về già, hiểu rõ quyền lợi y tế xã hội của mình để khỏi bị thiệt thòi.

Kết luận

Sống tới tuổi cao là điều ai cũng mong muốn. Nhưng sống mà để bị lệ thuộc rồi bị lạm dụng lại là điều đáng tiếc. Cho nên có nhiều vị cao niên đã nghĩ rằng đa thọ, đa nhục là vì vậy.

Có câu nói: “Cha mẹ nuôi con bằng trời bằng bể, Con nuôi cha mẹ con kể từng ngày”. Đã có nhiều trường hợp một mẹ nuôi bẩy con thành đạt mà bẩy con không đền đáp nuôi dưỡng được một mẹ già.

Giờ đây đốt đuốc đi tìm chắc cũng ít thấy cảnh quạt nồng ấm lạnh của người Hoàng Hương, hoặc biết chịu sự kham khổ để dành miếng ngon, miếng lành mà nuôi cha mẹ như gã Mao Nhung.

Mạch Sống Số 37, tháng 7, 2005